Kinderen helpen omgaan met sterven en rouw

Kanker in het gezin

Hoe bereid je kinderen voor als er geen genezing meer mogelijk is? Hoe kom je die periode samen zo goed mogelijk door? Hoe kunnen je partner en kinderen verder na het overlijden? We geven je een aantal adviezen en handvatten.

Moet ik vertellen dat ik doodga? Wanneer en hoe?

Het is misschien wel het moeilijkste om te doen: aan je kinderen vertellen dat je niet meer beter kan worden en doodgaat. Toch adviseren wij om dat zo snel mogelijk te doen. Je bent misschien bang dat je je kind ‘beschadigt’ met het verschrikkelijke nieuws. Maar de ervaring leert dat kinderen vaak al doorhebben dat de ouder doodgaat. En dat ze hier zelf niet over durven te praten. Natuurlijk zal het een enorme impact op je kind hebben. Maar dat betekent niet dat je kind het niet zal aankunnen. Vaak hebben kinderen veel veerkracht en kunnen ze zich goed aanpassen aan veranderingen.

Hoe je het vertellen kan aanpakken, lees je hier.

Mocht je hier meer hulp bij willen, neem dan gerust contact of meld je aan voor een afspraak.

Hoe kan mijn kind reageren als ik vertel dat ik niet meer beter wordt?

Hoe een kind reageert op het nieuws dat de ouder doodgaat, hangt af van wat het weet en begrijpt over doodgaan. Dit verschilt per leeftijd.

Baby’s

Baby’s beseffen niet wat doodgaan is. Wel kunnen ze wel de onrust of verdriet van de ouders voelen.

Peuters en kleuters

Peuters begrijpen nog niet dat dood ook echt dood is. Ze zien doodgaan vaak als slapen. Vergelijk daarom doodgaan niet met slapen als je erover praat met je kind. Het kan anders een verband gaan leggen tussen slapen en doodgaan en dus bang worden voor slapen. Ze kunnen wel begrijpen dat doodgaan ernstig is en daarom met verdriet, angst of boosheid reageren.

Vanaf ongeveer 3 jaar kan een kind begrijpen wat doodgaan betekent. Maar het zal ook nog worstelen met het idee dat dood betekent dat je nooit meer levend wordt.

Bedenk ook dat jonge kinderen nog geen volwassen tijdsbesef hebben. Ze begrijpen vooral wat er nu of in de nabije toekomst gebeurt. Een kleuter kan bijvoorbeeld begrijpen dat de verjaardag over vijf nachtjes is. Maar het snapt niet wat het betekent als de ouder niet lang meer te leven heeft.

Kinderen van 6 tot 12 jaar

Kinderen ouder dan 6 jaar begrijpen meer over doodgaan. Ze kunnen hun verdriet laten zien, maar kunnen ook reageren op een manier die emotioneel niet passend is. Bijvoorbeeld gaan lachen als het nieuws horen.

Kinderen van 12 jaar en ouder

Een kind van 12 jaar begrijpt meestal goed wat doodgaan betekent en zal daarop emotioneel reageren.

Je kunt kinderboeken of spelvormen (zie hulpbronnen) gebruiken om met je kind stil te staan bij doodgaan en wat dat betekent. Ook kun je er samen over praten. Via verhalen en ervaringen kunnen kinderen veel leren.

Kan een kind aanwezig zijn bij het overlijden van de ouder?

Sterven hoort bij het leven. Zijn kinderen al bij het hele ziekteproces betrokken, dan is het vaak vanzelfsprekend dat ze ook bij het overlijden zijn.

Een aantal adviezen en overwegingen hierbij:

Vraag aan je kind of het erbij wil zijn. Wil je kind dat, leg dan goed uit wat er kan gebeuren en wat het ongeveer kan verwachten. Wil je kind het niet, vraag dan door waarom niet. Soms hebben kinderen ideeën over de dood die niet kloppen met de werkelijkheid.
Bij een jong kind moet je zelf de beslissing hierover nemen. Je kent je kind het beste en kan inschatten wat je kind aankan. Je eigen wensen kunnen ook een rol spelen bij je beslissing. Net als praktische redenen.
Je kind bij het sterven betrekken kan hem of haar helpen in het rouwproces na het overlijden. Ook voorkom je daarmee dat je kind zich buitengesloten voelt. Ook je eigen behoefte kan meespelen. Stel jezelf de vraag of je het belangrijk vindt dat je kind bij je is.

Als het kind aanwezig is, dan helpen deze adviezen:

Zorg dat een vertrouwde volwassene zich over je kind kan ontfermen. Voor de partner is het vaak moeilijk om dan aandacht te kunnen geven aan het kind.
Bereid je kind zo goed mogelijk voor. Leg uit wat het waarschijnlijk gaat zien, horen, ruiken enzovoort.
Vertel je kind vooraf dat hij of zij ten alle tijden (even) kan weggaan, zonder zich daar schuldig om te voelen. Zorg dat iemand anders je kind dan kan opvangen.

Kinderen begeleiden bij de uitvaart

Een uitvaart is een afscheidsritueel. Afscheid nemen is een belangrijk onderdeel van het rouwproces, ook voor je kinderen. Neem je kinderen daarom gewoon mee naar de uitvaart. Dat geldt ook voor een baby. Later kun je dan vertellen dat hij of zij ook bij de begrafenis of crematie aanwezig was.

Kinderen vinden het vaak fijn als zij zelf wat mogen doen. Bijvoorbeeld een kaars aansteken, bloemen uitzoeken, een deel van de kaart ontwerpen, de kist beschilderen of muziek uitzoeken. Sommige kinderen willen graag wat zeggen of spelen op een muziekinstrument bij de uitvaart. Er zijn ook kinderen die helemaal niets willen doen. Dat is ook goed.

Voorbereiden

Bereid kinderen goed voor. Wat zullen ze zien, horen, voelen? Het is voor kinderen bijvoorbeeld indrukwekkend veel volwassenen te zien huilen. Dat kun je tevoren vertellen en uitleggen.

Leg ook aan kinderen uit wat begraven en cremeren is. Bijvoorbeeld zo:

“Bij begraven komt het lichaam van hun ouder in een kist, doek of mand te liggen. Dan wordt er een heel groot gat in de grond gegraven, waar de kist in gaat. Daar komt weer zand overheen. Tot slot komt er een steen met daarop de naam van degene die dood is gegaan.”

“Bij cremeren komt het lichaam van hun ouder in een kist te liggen. Die kist wordt in een hele grote oven gedaan. Die oven is zo heet dat het lichaam verbrandt. De as die over blijft wordt in een soort vaas gedaan met een deksel erop. Later kan de as worden uitgestrooid.”

Benadruk dat de overledene niets meer voelt, ziet of hoort en er dus niks van merkt.

Nog twee praktische adviezen:

Foto’s en/of een video maken van de uitvaart kan kinderen later helpen.
Voor kleintjes kan een uitvaart erg lang duren. Zorg dat er iemand is met wie ze eventueel naar een andere kamer of naar buiten kunnen gaan.

Kinderen begeleiden bij rouw

Als een ouder overlijdt, verandert er veel in het leven van een kind. Kinderen missen zelf de vader of moeder. De mensen om hen heen zijn ook in rouw. Het proces van rouwen is zoeken naar een nieuwe balans, naar het kunnen omgaan met een leven waarin de vader of moeder ontbreekt. En naar het omgaan met de heftige gevoelens, die het verlies geeft.

Rouwen kost meestal veel tijd. Niemand weet precies hoe lang, ook dat verschilt per persoon. Kinderen zijn afhankelijk van de volwassenen om hen heen. Vaak stellen zij hun rouw uit tot de volwassenen weer meer in balans zijn en er ruimte is om hen op te kunnen vangen. Ook begrijpen zij, naarmate ze ouder worden, steeds meer over de dood en eindigheid. Juist dat ontwikkelende inzicht kan nieuwe heftige gevoelens geven. Zo kan een kind jaren later opnieuw rouw ervaren.

Reacties van kinderen op rouw

Kinderen hebben, net als volwassenen, veel verschillende emoties na een verlies. Soms zijn die heel heftig en intens. Kinderen kunnen wat ze denken en voelen vaak nog niet goed onder woorden brengen. Zij drukken zich vaak uit in spel, tekenen, sport, dans, knutselen en muziek.

Veel ouders vragen zich bezorgd af of het wel normaal is hoe hun kinderen reageren. Eigenlijk zijn alle reacties normaal. Elk verwerkingsproces is uniek. Persoonlijkheidskenmerken, (rouw)cultuur, opvoeding, omgeving en ontwikkelingsfase bepalen hoe kinderen met rouw omgaan.

Wat kun je verwachten?

Wisselend gedrag: het ene moment verdrietig of boos zijn, het andere moment weer vrolijk spelen.
Terugvallen in veel kinderlijker gedrag dan bij hun leeftijd past: bedplassen, duimzuigen, afhankelijker zijn, brabbeltaaltje spreken, scheidingsangst.
Jaloers zijn op kinderen die nog wel een vader of moeder hebben.
Zich schuldig voelen: “Als ik niet ruzie had gemaakt, dan was papa niet doodgegaan.” Of: “Ik heb mama niet genoeg geholpen. Daarom is zij doodgegaan.”
Veel heftiger reageren op situaties dan je zou verwachten (woedeaanvallen, oeverloze huilbuien) of juist niet of nauwelijks reageren (apathisch gedrag).
Praten met de overledene of contact hebben met de overledene in hun spel, de overledene zien.
Niet anders willen zijn dan andere kinderen.
Verbergen van verdriet of angstige gedachten voor de ouder om hem/haar niet nog verdrietiger te maken.

Dit zijn mogelijk reacties bij pubers:

Ontreddering.
Opstandig zijn.
Eenzaamheid door onbegrip van leeftijdsgenoten.
Zich terugtrekken.
Geen bemoeienis accepteren.
De oudste dochter neemt de rol van de overleden moeder op zich; de oudste zoon de rol van de overleden vader.

Kinderen en jongeren begeleiden bij rouw

Kinderen en jongeren worden geholpen door een begripvolle en steunende houding van de ouder. Wees eerlijk en open over het verlies en luister naar jouw kind(eren).

Kinderen willen zich gehoord en begrepen voelen. En ze willen weten dat ze bij je terecht kunnen met hun vragen en problemen. Ze zoeken naar handvatten om met hun verlies om te gaan. Een begripvolle houding betekent overigens niet dat alles kan en mag. Grenzen stellen aan het gedrag geeft juist ook steun en veiligheid.

Een aantal adviezen om ze te ondersteunen:

Omring je kind met warmte en genegenheid.
Nodig uit om te praten. Vraag: “Vertel eens” en “Wat helpt jou om…” . Vraag belangstellend door, dwing niet.
Durf eerlijke informatie te geven. Houd niks achter.
Stimuleer je kind te tekenen of spelen over wat er is gebeurd of over gevoelens.
Laat kinderen buiten spelen en bewegen.
Geef complimenten en vertel wat je precies zo goed, mooi of leuk vindt. Maak de complimenten niet ongedaan door een opmerking als “Was dat nou zo moeilijk?” of “Waarom doe je dat niet altijd zo?”
Houd herinneringen levendig. Benoem regelmatig dingen die de overledene ook lekker, leuk, mooi, stom, enzovoort vond. Kijk samen naar foto’s en filmpjes.
Toon en benoem (soms tegenstrijdige) gevoelens en ook wat de oorzaken daarvan kunnen zijn.
Stel redelijke grenzen aan gedrag.
Lees kinderboeken over rouw en dood (zie hulpbronnen)

DIRECT AANMELDEN